Rüzgâr, basınç farkına bağlı olarak oluşan yatay hava hareketidir. Rüzgârlar, yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru hareket eder.
RÜZGARLARLA İLGİLİ KAVRAMLARRüzgârların bazı coğrafi olayların meydana gelmesinde önemli etkileri vardır.
*Estiği-oluştuğu enleme göre sıcaklığı ya düşürür ya da arttırmasını sağlar,
*Bulutları taşıyarak yağışların oluşmasını sağlar,
*Hızı yüksek rüzgârlar hasarlara yol açar, ekonomik kaynaklı zararlar verir,
*Sıcaklığı taşıyarak tarım ürünlerini olgunlaşmasını sağlar,
*Enerji elde edilmesinde kullanılır,
*Deniz turizmine olumlu-olumsuz etkileri vardır,
Rüzgârların yönünü belirleyen etmenlerin başında; basınç merkezlerinin konumu, Dünya’nın günlük hareketi ve yer şekilleri etkiler.
*Basınç mekezlerinin konumu: Rüzgâr, yüksek basınç (YB) alanlarından alçak basınç (AB) alanlarına doğru eser.
*Dünya’nın günlük hareketi: Günlük harekete bağlı olarak rüzgârlar; Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğru sapar.(Coriolis kuvveti, yer kürenin yüzeyi üzerinde hareket eden havayı, kuzey yarım kürede saat yönünün sağına, güney yarım kürede soluna saptırır)
*Yer şekilleri: Yeryüzü şekilleri rüzgârın yönünü etkiler. Rüzgârlar; boğazlar, kanallar ve vadiler boyunca yön değiştirir.Rüzgârın hızını basınç farkı, basınç merkezleri arasındaki uzaklık, sürtünme ve Dünya’nın günlük hareketi etkiler.
*Basınç farkı:Yüksek basınç ile alçak basınç arasındaki fark ne kadar fazla ise rüzgâr o kadar hızlı eser.
*Basınç merkezlerinin birbirine uzaklığı-yakınlığı: Yüksek basınç merkezi ile alçak basınç merkezi arasındaki uzaklık arttıkça rüzgârın hızı azalır tersi durumda ise rüzgarın hızı artar.
*Yeryüzü şekilleri: Yeryüzünde dağlar-özellikle sıra dağlar, orman örtüleri, binalar, engebeli araziler sürtünmeden dolayı rüzgârların hızını azaltır. Denizlerde, çöllerde ve ova gibi düz alanlarda rüzgârlar daha hızlı eser.
*Dünya'nın günlük hareketleri: Günlük hareketten dolayı rüzgârlar sapmaya uğrar, yol uzar ve rüzgârların hızları azalır.
- Alizeler, DYB alanlarından (30° enlemleri) TAB alanına (Ekvator) doğru eserler,
- Dünya'nın dönüşünden dolayı Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de ise sola saparlar, yani Kuzey Yarım Küre’den kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’den güneydoğudan eserler.
- Alizeler her iki yarım kürede yıl boyunca doğudan batıya doğru hareket eder. Bu özelliklerinden dolayı bu rüzgârlara ticaret rüzgârları da denilmiştir.
- Üst alizeler (ters alizeler), tropikal bölgelerde troposferin üst kısımlarında 300 kuzey-güney enlemlerine doğru eserler ve 30° enlemlerinde Dünya'nın dönüşüne sıkışmaya bağlı olarak alçalarak dinamik yüksek basınç alanı oluşturarak bu yerlerde çöllerin oluşmasına sebep olurlar.
- Deniz üzerinde esen Alizeler, dağlara çarptıklarında ve buradan yamaç yukarı estikleri zaman bol yağmur bırakırlar. Bu özelliklerinden dolayı Tropikal bölgede karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar.
- Hızları çok yüksek olmayan orta dereceli rüzgarlardır.- Batı rüzgârları, DYB alanlarından (30° enlemleri), DAB alanlarına (60° enlemleri) doğru eserler,
- Bu rüzgârlar, Dünya’nın günlük hareketinden dolayı Kuzey Yarım Küre’de genellikle güneybatıdan, Güney Yarım Küre’de ise kuzeybatıdan eserler,
- Orta kuşaktaki kıtaların batı kıyılarının bol yağış bırakırlar,- Kutup rüzgârları, TYB alanlarından (90° enlemleri) DAB alanlarına doğru eserler,
- Oldukça soğuk ve kurudurlar,
- Bu rüzgârlar, Dünya’nın günlük hareketinden dolayı Kuzey Yarım Küre’de genellikle kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de ise güneydoğudan eserler,
- 600 enlemlerinde Batı rüzgârlarıyla karşılaştıkları yerlerde cephe yağışları oluştururlar.
MEVSİMLİK RÜZGARLAR(MUSONLAR)- Karaların ve denizlerin farklı ısınma-soğuma özelliklerinden doğan mevsimlik (muson) rüzgârlardır.
- Yaz ve kış mevsimlerinde oluşan basınç farkından dolayı yön değiştirdikleri için Yaz Musonu- Kış Musonu olarak adlandırılırlar.
- Bu rüzgârlar en tipik hâliyle Güneydoğu Asya’da görülür.
- Yıl içinde Asya Kıtası ile Hint Okyanusu’nun farklı ısınmasına bağlı olarak meydana gelir.
Yaz ve kış musonu olarak ikiye ayrılır.
- Yaz musonu, yaklaşık altı ay boyunca denizden veya okyanustan karalara doğru eser.Bu zaman Asya kıtası sıcaktır dolayısıyla alçak basınç alanı oluşturur- Hint okyanusu ise nisbeten serindir ve yüksek basınç alanı oluşturur. Bundan dolayı Hint Okyanusu üzerinden Asya Kıtası’nın güneydoğu kıyılarına doğru esmeye başlar ve bol yağış bırakır. Bu özelliği ile bu bölgede yaşayan insanların yaşam faaliyetlerinde belirleyici rol oynar.
Kış musonu, yaklaşık altı ay boyunca karalardan denizlere veya okyanuslara doğru eser. Bu zaman Asya kıtası serindir dolayısıyla yüksek basınç alanı oluşturur- Hint okyanusu ise sıcaktır ve alçak basınç alanı oluşturur. Bundan dolayı Asya kıtası üzerinden Hint Okyanusuna doğru esmeye başlar. Kuru özelliklidir.
- Fön rüzgârları, dağları aşarak alçalan hava kütlelerinin hız ve sürtünmeye bağlı olarak ısınması ile oluşan sıcak ve kuru rüzgârdır.
- Hava kütleleri yamaçtan yükselirken yağış oluşumu gerçekleşebilir. Bu hava kütleleri; yükseltileri aştıktan sonra aşağı yönlü harekete geçince, nem taşıma kapasitelerinin genişlemesine bağlı olarak yağış oluşturamaz.
- Bu rüzgârlar, etkili olduğu yamaçlarda sıcaklığı arttırarak havanın kurumasına neden olur.
- Normal koşullarda yükseldikçe her 100 metrede 0,5 °C azalan sıcaklık değerleri, bu rüzgârların etkili olduğu yerlerde aşağı doğru her 100 metrede 1 °C artar.
- Yazın etkili olduğu yerlerde kuraklığa, orman yangınlarına, tarım ürünlerinin erken olgunlaşmasına ve verimin düşmesine neden olur.
- Kışın etkili oldukları yerlerde ise karın erken erimesine bağlı olarak sel ve çığ olaylarına neden olur. Ayrıca düz alanlarda taşkınlar ve su baskınları meydana gelebilir.- Etkili oldukları yerlerde solunum yolu rahatsızlıklarına (astım, bronşit, nefes darlığı vb.) neden olabilir.
- Dağlık bölgelerde kar örtüsünün erken kalkmasına bağlı olarak hayvancılık faaliyetlerini olumlu etkiler.
- Bu rüzgarlara Kuzey Amerika'da ise şinok(chinook) adı verilir.
Kasırgalar;Sıcak kuşakta aşırı ısınan havanın ani yükselmesi sonucu oluşur. Okyanus üzerinde oluştuğu için yağışla birlikte karaya vurur ve büyük zararlar verir. Hızları bazen 800km/s bulan kasırgalar özellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde görülür. Bu rüzgarlar çeşitli isimler almışlardır.
Tropikal kuşakta okyanuslar üzerinde oluşan ve karalara doğru etki eden bu rüzgarların hızları çok fazladır. Bu rüzgârlara Asya Kıtası’nda tayfun (Çince büyük rüzgâr), ABD’de tornado (İspanyolca dönen rüzgâr, hortum), Meksika Körfezi’nde ve Antiller’de de hurricane (horikeyn) adı verilmiştir