Deprem
Yerkabuğunun çeşitli nedenlerden dolayı(çoğunlukla üst mantodan biriken enerjinin açığa çıkması sırasında) kırılması veya titremesi ile oluşan sarsıntıya deprem denir.
Depremler, merkezden çevreye dalgalar hâlinde yayılış gösterir. Suya atılan taşların oluşturduğu dalgalar gibi deprem dalgaları da bir merkezden çevreye doğru yayılır. Yer kabuğu içerisinde meydana gelen depremin başladığı noktaya depremin odak noktası veya iç merkez (hiposantır) denir. Burada başlayıp çevreye doğru yayılan deprem dalgalarının yeryüzüne ulaştığı ilk noktaya da dış merkez (episantır) adı verilir. Dış merkez, depremin şiddetinin en fazla hissedildiği alandır. Depremin merkezinden başlayan deprem dalgaları, genel olarak çevreye üç farklı şekilde yayılır. Bunlar boyuna (P) dalgalar(ilk kayıt yapılan primer dalgalar, ses dalgaları gibi yayılır), enine (S) dalgalar(ikinci kayıt yapılan dalgalar, sekonder dalgalar da denir ve sıvılardan geçmezler) ve yüzey (L) dalgaları(düşey ve yatay doğrultuda salınırlar, R,L harfleri ile gösterilirler ve derin kısımlara doğru sokulmazlar)dır.
Deprem kayıtları sismograf adı verilen cihazlarla yapılır.
Depremlerin şiddeti ve sınıflandırılması konusunda kullanılan en eski cetvel Mercalli-Cancani’ye aittir ve 12 derece üzerinden düzenlenmiştir. Bu cetvele göre 1,2,3 hafif deprem, IV, V orta şiddetli deprem, VI şiddetli deprem, VII çok şiddetli deprem, VIII yıkıcı deprem, IX tahrip edici deprem, X felaket, XI afet ve XII büyük afet dir.
Richter ölçeği; C.F Richter tarafından ortaya atılmış ve uluslararası alanda kabul görmüştür. Bu ölçeğe göre de depremin verdiği zarar değil, depremim merkezinde boşalan enerji miktarı esas alınmaktadır. Büyüklükleri1.5 ila 8.5 arasında değişir(1.5 en küçük, 8.5 en büyük deprem) ve bir derece artış 30 kat büyüklüğe eş değerdir.
Oluşum nedenlerine göre depremler; çöküntü, volkanik ve tektonik depremler olmak üzere üç gruba ayrılır.
Çöküntü depremler; yer altındaki mağara, galeri, tünel ve boşlukların çökmesiyle oluşan sarsıntılardır.
Karstik arazilerde daha çok görülür.
Volkanik depremler, volkanizma faaliyetleri sırasında meydana gelen sarsıntılardır. Aktif volkanik sahalarda görülür.
Tektonik depremler; levha hareketleriyle meydana gelen yer değiştirme, sıkıştırma, gerilme ve kırılma sonucu oluşan sarsıntılardır. Yeryüzündeki depremlerin büyük çoğunluğu tektonik kökenlidir.
Yukarıdaki sınıflandırmaların yanında depremleri meydana geldiği derinliğe göre de sınıflandırabiliriz. Buna göre;
Sığ depremler, yerkabuğuna çok yakın yerlerde(60 km) meydana gelirler, etki alanı dar olan bu depremlerin yıkıcı özelliği çok yüksektir.
Orta derinlikteki depremler, sığ depremlere nazaran daha derinde oluşurlar(60-300 km derinliklerde), etki alanı geniş olan bu depremler sığ depremler kadar yıkıcı değildirler.
Derin depremler, oldukca derinlerde meydana gelirler(300-700 km), etki alanı çok geniş olduğu için yıkıcı özellikleri diğer iki deprem türüne göre daha azdır.
Tektonik depremler, genel olarak etki alanı en geniş ve en fazla zarara neden olan deprem türüdür.
Yer kabuğu hareketleri sırasında meydana gelen kırıklara fay denir. Faylar; hareket yönlerine göre ters, doğrultu atımlı ve normal olmak üzere üç gruba ayrılır. Fay hatları boyunca yeryüzünde çatlaklar, yarıklar, çukurluklar oluşur ve heyelanlar meydana gelir. Fay hatlarının bulunduğu alanlarda genellikle deprem riski fazladır.
Deniz ve okyanuslarda oluşan büyük depremlerde kabuk tabakasının çökmesi tsunami denilen büyük dalgaların oluşmasına neden olmaktadır.
Depremlerin Coğrafi Dağılışı: Yeryüzünde depremlerin yoğunlaştığı üç ana kuşak bulunmaktadır . Bu kuşaklar levha sınırlarıyla büyük oranda örtüşür. Bunlardan birincisi, Büyük Okyanus'u çember şeklinde saran Pasifik Deprem Kuşağı'dır. Yeryüzündeki depremlerin %68'i bu deprem kuşağında görülmektedir. Japonya, Şili, Meksika ve ABD'nin batısı bu deprem kuşağında yer alır. İkinci kuşak Akdeniz-Himalaya Deprem Kuşağı'dır. İtalya, Türkiye, İran, Afganistan ve Nepal bu deprem kuşağında yer alır. Yeryüzündeki depremlerin yaklaşık %21'i bu deprem kuşağında görülmektedir. Üçüncü kuşak ise Atlas Okyanusu'nun ortasındaki levha sınırlarında yer alan Atlantik Deprem Kuşağı'dır.
EK KAYNAKLAR
Dünya yaşanmış büyük depremler
http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/yenibelge_2018-10-04_21.35.22.pdf
İç kuvvetlere toptan bakış: slayt
http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/9.sinif_ic_kuvvetler.pdf
Konu sınavı
http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/cografya10konu_sinavidepremler.pdf
Konu sınavıhttp://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/10sinif_soru_-5ders.pdf
Ana Sayfa